En de code kreeg kweekvlees: over ai en het religieuze

Image: Werclive, Unsplash

Er wordt veel gesproken en geschreven over AI. Veel mensen denken dat ai een fantastische ontwikkeling is. Anderen zijn er niet gerust op.

Wat mij opvalt, is dat de gesprekken vooral gaan over wat je met ai kan en wat ai zonder ons kan. Er is een nogal pragmatische focus op het instrumentele, zeg maar. Wat ontbreekt is een filosofische duiding. De interessante, maar onbevredigende werken van Harari laat ik even voor wat ze zijn.

Theologie

Ik wil graag een theologische duiding geven. Niet zozeer omdat ik van huis uit theoloog ben, maar vooral omdat ai een typische manifestatie van het religieuze is.

Mijn uitgangspunt hier is dat al het menselijk leven religieus geduid moet worden. Ook atheïsme. Goden zijn manifestaties van het religieuze binnen de context van religie. Ondanks dat veel goden aanspraak maken op almacht en eeuwigheid, zijn ze in werkelijkheid voortgekomen uit de productie van de religieuze verbeeldingskracht. De God waarvan gelovigen beweren dat die hen naar zijn beeld geschapen heeft, is in werkelijkheid een god die wij naar ons beeld geschapen hebben.

Het religieuze

Maar begrippen als ‘vrije markt’, ‘vooruitgang’, ‘klassenstrijd’ en ‘gelijke rechten’ zijn evengoed religieuze begrippen. Ideologieën zijn manifestaties van het religieuze buiten de context van religie.

Hoe zit dat? Eenvoudig. Toen na de Verlichting God en religie steeds meer buiten spel werden gezet en gemarginaliseerd werden, kwam de ‘god-productie’ binnen de Westerse cultuur niet stil te liggen. Het religieuze in de mens zocht op een andere manier een uitweg.

Of mensen nu in een hogere macht geloven of niet, of ze religieus dan wel seculair zijn, of ze nu denken dat er een god bestaat of denken dat er geen bestaat, ze zullen altijd religieus betrokken zijn op de wereld en zichzelf.

Met religieus bedoel ik dus niet het aanhangen van een religie. Integendeel. Het aanhangen van een religie is slechts een subcategorie van het religieuze in de mens. Het religieuze is een vreemde cocktail van twee projecten. Aan de ene kant maken mensen hun leven tot een project. Het leven gaat ergens over. Mensen willen iets van hun leven maken. Wat dan ook. Het andere project is de drift van de neurotische mens om de dood te ontvluchten, figuurlijk dan wel letterlijk. Je krijgt er een driftige mens van die altijd op zoek is naar het ongrijpbare.

Na god

Na god produceert de mens dus nog steeds goden. Daar buigt hij niet voor natuurlijk. Maar hij offert er wel zijn leven voor op. Of, beter, de levens van anderen. Het ‘na ons de zondvloed’ van de huidige generatie, de hardnekkige blindheid voor de onmogelijkheid van het neoliberalisme. Het zijn allemaal uitingen van het religieuze. Kenmerk van het religieuze is dat het in gang wordt gezet door de verbeelding, maar ons gaat overheersen zodra het geconcretiseerd wordt in daden, instituten, wetten, normen en waarden.

De ideologische goden die we naar ons eigen beeld geschapen hebben, zijn ons dan ook gaan overheersen. Het zijn de denksystemen en basispatronen die bepalen hoe onze maatschappij functioneert. Systemen zoals de vrije markt zijn ons de baas geworden, net zoals de communistische partijideologie dat deed in de Sovjet-Unie. We kunnen niet meer anders dan in het keurslijf ervan lopen en onszelf vervolgens vernietigen.

Sommigen onder ons zijn langzaam gaan zien dat onze ideeën niet leiden tot vrijheid voor de mens. Ze creëren altijd weer nieuwe machtsverhoudingen waarin uiteindelijk de zwakken onderdrukt worden, en de kwetsbare natuur het onderspit delft.

Waar zoeken we dan de oplossing? In onszelf in de spiegel de waarheid aanzeggen over wie we zijn? Nee, als onze hoop dan niet kan zijn in onze ideeën of in onze tomeloze zingevingsdrang, dan biedt technologie misschien de oplossing die we zoeken.

Revolutie

In de vroege moderne periode omarmden we de wetenschap en de technologische. Niet onterecht, want nieuwe technologieën maakte nieuwe welvaart mogelijk. We maakten de stoommachine, de benzine motor. We gingen steeds harder en verder en hoger. Niets hield ons tegen. We maken machines die het zware werk automatiseren. Raketten die op de maan grondstoffen gaan halen of een migratie naar Mars onderzoeken. We maken computers die alles voor ons uitrekenen.

En nu, na Industriële Revolutie en automatisering, zijn we toegekomen aan een ai revolutie.

Ondanks het mooie vooruitgangsgeloof gevoed door wetenschappelijk research en technologische ontwikkelingen, weten we van binnen dat er iets niet klopt. We hebben we van vorige revoluties kunnen leren dat we slechts met de grootste moeite het beest konden temmen dat in de systemen omhoog klom en tot leven kwam. We moesten met de Industriële Revolutie ons inspannen om ernstige armoede te bestrijden. De uitvinding van de atoombom gaf aan de Bijbelse apocalyps een moderne en plausibele invulling. En sinds enkele decennia zien we hoe ons economisch bestel ervoor zorgt dat we de strijd tegen klimaatverandering aan het verliezen zijn.

Telkens creëren we nieuwe dingen om verder te komen, onze veiligheid te vergroten, langer te leven, meer te kunnen beheersen. En telkens groeien onze verworvenheden ons boven het hoofd. Telkens maken we nieuwe goden, machientjes die namens ons dingen voor ons oplossen. En telkens keren die machientjes zich tegen ons. Telkens worden de goden ons de baas en zitten wij zelf opgesloten in de systemen die we gemaakt hebben.

Ai

En toen kwam er ai. Een hybride tussen machine en denken, tussen code en ideologie. Eindelijk denkt er iemand mee met ons. En hoe! Iemand die naar ons beeld geschapen is. Iemand als wij, maar dan slimmer, beter, groter, machtiger. Iemand die in principe eeuwig leeft. Iemand die alwetend en alomtegenwoordig is.

Nog even en de woorden uit het Johannes evangelie worden op een nieuwe wijze realiteit: ‘Het Woord werd vlees en heeft onder ons gewoond’, herhaalt zich als ‘code werd staal en heeft zich met kweekvlees bekleed’.

Zal god dan eindelijk in ons midden zijn en ons met zijn oneindige wijsheid en almacht tot in alle eeuwigheid overheersen? Het zou me niet verbazen. De bloeddorstige goden van weleer zullen er overigens niks bij zijn. Goden straffen en verslinden. Ze zijn vooral uit op hun eigen eer.

Zal het zover komen? Ik kan niet in de toekomst kijken. Maar wel naar het verleden. En de geschiedenis leert ons dat de mens zich door niets laat stoppen. In zijn ongebreidelde drift naar onsterfelijkheid zal hij de hel die we dachten afgedankt te hebben, van het hiernamaals naar het hiernumaals verplaatsen. Dat heeft de mensheid altijd al gedaan. De hemel is de hoop; hel de realiteit.

En dat allemaal in de naam van een geseculariseerd en gedigitaliseerd koninkrijk van god. Omdat we niet bereid zijn onszelf te ontdoen van onze afgoden en onze neurose onder ogen te zien. Ai zou wel eens de nieuwe Übermensch kunnen zijn, gevreesd en aanbeden, verafgood en verguisd. Een ergere want volmaakte versie van de mens.

Alsof we zelf al niet erg genoeg zijn.

---

Ik ben Jos de Keijzer, auteur, ghostwriter, copywriter. Ik schrijf over schrijven en nóg belangrijkere dingen. Mijn nieuwsbrief vind je hier: josdekeijzer.substack.com. En mijn website hier: zekyr.com